اصطلاحات تخصصی فیلمنامه نویسی دایره گسترده‌ای از معانی و واژگان مرتبط با سینما، تئاتر و خصوصاً ادبیات را دربرمی‌گیرد. همیشه پیش‌فرض در مورد یک فیلمنامه‌نویس این است که اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی را از پس دانش کافی در رشته‌های دیگر فهم می‌کند، اما در خیلی از موارد نویسنده در حین نوشتن فیلمنامه متوجه می‌شود که اطلاحات مهمی که در این رشته با دیگر رشته‌های مرتبط مشترک است، معانی دیگری دارند. تنها با نوشتن فیلمنامه و کسب تجربه است که یک نویسنده می‌تواند معانی اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی را درک کند و مثلاً بفهد که کنش در ادبیات داستانی یک معنا و در فیلمنامه‌نویسی معنای دیگری دارد، اما واژه‌شناسی همیشه قدم اول یادگیری است. وقتی یک داستان در تخیل نویسنده شکل می‌گیرد، باید امکاناتی موجود باشد که فیلمنامه‌نویس بتواند از طریق آن‌ها داستان را شکل بدهد. این امکانات چیزی به جز اصطلاحات فیلمنامه‌نویسی نیست که گاهی برای تعریف آن‌ها مقدمات و دانش زیادی نیاز است اما یک تعریف کوتاه همیشه می‌تواند سرخط خوبی برای فهمیدن معنا‌های آن‌ها باشد.
طبقه‌بندی اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی
برای آشنایی با اصطلاحات تخصصی فیلمنامه نویسی، ابتدا به یک طبقه‌بندی خوب نیاز است تا ذهن مخاطب از این اصطلاحات دچار سردرگمی نشود. اصطلاحات فیلمنامه‌نویسی را درست مانند کلیت یک فیلمنامه می‌توان در سه دسته طبقه‌بندی کرد:
۱- اصطلاحات زیباشناسی: که بیشتر معانی کلی را در می‌گیرد.
۲- اصطلاحات ساختاری: که اصطلاحات تخصصی در زمینه فرم فیلمنامه را شامل می‌شود.
۳- اصطلاحات طراحی داستان: که واژگان مربوط به ماده خام فیلمنامه و طراحی نهایی آن است.
اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی از منظر زیباشناختی
• درام: شاید اغراق نباشد که بگوییم یکی از پرچالش‌ترین اصطلاحات تخصصی فیلمنامه نویسی، مهم‌ترین آن است. درام اغلب به‌عنوان غمنامه و نمایش رقت‌انگیز تعریف می‌شود اما این معنی لغوی آن است. درست‌تر است که درام را داستانی که نمایشی شده است تعریف کنیم. پس یک فیلمنامه دراماتیک، صرفاً یک فیلمنامه غمبار با بحرانی نیست، بلکه داستانی نمایشی شده است. ازاین‌رو انواع ادبیات داستانی و ادبیات نمایشی یا درماتیک (فیلمنامه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی) از هم تفکیک می‌شوند.
• موقعیت (Setting): یک فیلمنامه شرح یک موقعیت است؛ شرح شخصیت‌ها، ایده‌ها، ساختار و…
• کهن الگو: کهن الگو یا آرکی‌تایپ یکی از اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی است که به الگو‌های قدیمی‌تر داستان‌های استفاده شده در فیلمنامه‌ها اشاره دارد؛ مثلاً کهن‌الگوی یک فیلمنامه در مورد پیدا شدن فرزند گم‌شده یک خانواده، داستان قدیمی‌تر حضرت یوسف در کتاب عهد قدیم است. داستان کم‌تر فیلمنامه‌ای را می‌توان بدون کهن‌الگو فرض کرد.
• داستان: داستان در معنای تخصصی فیلمنامه‌نویسی، مجموعه‌ای از لحظات، اکت‌ها، صحنه‌ها و سکانس‌ها است که یک خط روایی یا غیرروایی را تشکیل می‌دهد.
• سبک: سبک با ژانر یا گونه فیلمنامه فرق دارد. بهترین راه برای تفکیک این دو اصطلاح از هم این است که سبک از بالا و توسط خواص، و ژانر از پایین و توسط عوام ساخته می‌شود. سبک فیلمنامه بیشتر به سویه‌های زیباشناختی اشاره دارد تا سویه‌های فرمی.
• ایرونی (Irony): ایرونی یا کنایه راهی است که برترین تأثیر بر مخاطب از پس آن نمود پیدا می‌کند. ایرونیک فیلمنامه نوشتن یعنی بیان مسائل و مفاهیم از طریق غیرمستقیم.
اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی از منظر ساختاری
• کنش: کنش دراماتیک یعنی ایجاد یک تغییر توسط شخصیت‌های فیلمنامه یا عوامل دیگر مثل عوامل طبیعی سیل و تصادف و…
• گفت‌وگو: دیالوگ یا گفت‌وگو بین شخصیت‌های یک فیلمنامه، پیش‌برنده کنش‌ها است.
• شخصیت: شخصیت‌ها یا کاراکتر‌های یک فیلمنامه، نیرو محرک کنش هستند.
• صحنه: هر صحنه نمایشی از یک یا چند کنش تشکیل می‌شود.
• سکانس: هر سکانس از یک یا چند صحنه در یک زمان و مکان ثابت تشکیل می‌شود.
• پیرنگ: طرح یا پیرنگ به الگوی ساختاری داستان فیلمنامه اشاره می‌کند. در دنیای فیلمنامه نویسی سه نوع پیرنگ یعنی شاه‌پیرنگ، خرده‌پیرنگ و ضدپیرنگ وجود دارد.
• زمان خطی و غیرخطی: اصطلاح زمان خطی به پیگیری پیرنگ در طول یک زمان منطقی و طبیعی، و اصطلاح زمان غیرخطی به روند پیرنگ داستان در فواصل درهم و نامنظم زمان اشاره می‌کند.
اصطلاحات تخصصی فیلمنامه نویسی از منظر طراحی داستان
• روایت: روابط علت و معلویی در هر فیلمنامه، روایت آن فیلمنامه است. البته روایت یک فیلمنامه می‌تواند غیرروایی هم باشد؛ یعنی فیلمنامه به طور خودخواسته، از روابط علت و معلولی دوری کند.
• زاویه دید: زاییه دید هر فیلمنامه زاویه دید روایت است.
• ایده محرک:ایده محرک یا ایده اولیه کنشی است که باعث شروع داستان می‌شود.
• ایده ناظر: یکی از اصطلاحات تخصصی فیلمنامه‌نویسی ایده ناظر است و به‌طور خلاصه فرآیند رسیدن ایده محرک به نتیجه است.
• دو خطی: دو خطی یا Logline خلاصه‌ای بسیار کوتاه از‌ایده محرک، ایده ناظر و نتیجه‌گیری داستان هر فیلمنامه است. لاگ لاین یکی از اصلاحات تخصصی فیلمنامه برای بازاریابی اولیه و ارائه فیلمنامه است.
• طرح فیلمنامه یا Treatment داستان مفصل فیلمنامه بر اساس روابط علت و معلولی و بدون گفت‌وگو‌ها و شرح صحنه‌ها است.
• سیناپس: خلاصه سکانس به سکانس هر فیلمنامه بدون گفت‌وگو‌ها، سیناپس آن است.
• اصل طراحی از اصطلاحات مهم فیلمنامه نویسی است که به تدبیر خلاقانه‌ای اشاره دارد که توسط فیلمنامه نویس برای بیان کنایی داستان فیلمنامه به کار برده می‌شود. هر فیلمنامه‌ای باید داستان داشته باشد، اما فقط بهترین فیلمنامه‌ها اصل طراحی دارند. برای مثال بیان داستان در جریان یک مسابقه رقص، اصل طراحی فیلمنامه کسی به اسب‌ها شلیک نمی‌کند است.
